كاخ گلستان

كاخ گلستان یكی از آثاری است كه به تازگی در یونسكو به ثبت جهانی رسیده است. این كاخ با تمام زیبایی‌های وصف‌ناپذیرش شاهد حكمرانی سلاطینی بوده كه در كمال خودخواهی و با نگاهی از سر كوته‌فكری به مردمی نجیب و صبور حكم رانده‌اند.

اما شاید امروز باید قدردان این حضرات باشیم كه برای آسایش دنیای خود بناهای فاخری به‌جا گذاشته‌اند كه حاصل هنر والای هنرمندان این ملك و خون دل صدها و صدها رعیت دلسوخته است. كاخ گلستان یكی از یادگارهای تهران در روزگار حكمرانی سلسله پادشاهی قاجاریه است كه به واسطه اتفاقات مهمی كه در آن رخ داده، از سایر كاخ‌های سلطنتی كه در شهر تهران قرار دارد شناخته شده‌تر و نام آشناتر است.

ناصر نجمی در كتاب «طهران در عهد ناصری» می‌نویسد كه وجه تسمیه كاخ گلستان به دلیل قرار گرفتن و محصور‌شدن آن در باغ یا گلستانی بوده كه پیرامون آن باغچه‌هایی قرار داشته و خیابان‌های دراز و مشجری كه در كنار آنها درختان چنار و سرو سر به آسمان كشیده بودند.

 قدمت این كاخ به زمان سلطنت شاه طهماسب اول صفوی بازمی‌گردد و از چند كاخ و عمارت جداگانه تشكیل شده كه مهم‌ترین آنها در زمان قاجاریه ساخته شده و به عنوان محل سكونت شاهان قاجار مورد استفاده بوده است.

كاخ گلستان مسكن پادشاهانی چون آغا محمد‌خان قاجار، فتحعلیشاه قاجار، ناصرالدین‌شاه قاجار و مظفرالدین شاه قاجار بوده و دیگر پادشاهان قاجار و پهلوی بیشتر اوقات در سایر كاخ‌های واقع در تهران اقامت داشته‌اند.

این كاخ را با وجود كاخ‌های متعدد در آن می‌توان به دو بخش اندرونی و بیرونی تقسیم كرد كه البته اكنون فقط بخش بیرونی آن باقی مانده؛ چراكه به واسطه تنفری كه رضا‌شاه پهلوی از پادشاهان قاجار داشت، به بهانه از بین‌بردن مكانی كه شاهان قاجار در آن به شهوترانی می‌پرداختند آنجا را خراب كرد و وزارت دارایی به جای آن ساخته شد.
 
بخش اندرونی كاخ گلستان
بخش اندرونی كاخ گلستان مكان زندگی همسران صیغه‌ای و دائم پادشاهان قاجار بوده كه برخی مواقع تعداد همسران یك پادشاه به بیش از 400 نفر می‌رسید. بخش اندرونی كاخ گلستان شامل حرمخانه و خوابگاه ناصری بوده كه اكنون وزارت دارایی به جای آن قرار دارد.

ناصرالدین شاه قاجار در سال 1301 هجری قمری در سفر مشهد، به ابراهیم‌خان امین‌السلطان دستور داد تا عمارت قدیم اندرونی را خراب كرده و تا زمان بازگشت وی عمارتی بزرگ و نو بنا سازد و حسب‌الامر، متعاقبا در اندك مدتی طرح اندرونی توسط معماران زبده دربار كشیده و اجرا شد.

 ایوان تخت مرمر
ایوان تخت مرمر از بناهای مربوط به دوران سلطنت آغا محمدخان قاجار بوده و مراسم تاجگذاری وی نیز در این مكان برگزار شده است. گفته می‌شود عمر بعضی قسمت‌های تخت مرمر كه از بناهای دوره زندیه است از سایر قسمت‌های كاخ گلستان قدیمی‌تر است.

ایوان تخت مرمر محل جلوس فتحعلیشاه قاجار بوده و بیشتر فرمان‌های خویش را نیز از این مكان صادر كرده است. او سال 1221 هجری قمری به سنگ‌تراشان معروف اصفهان دستور می‌دهد از سنگ مرمر زرد یزد تختی  بسازند كه همیشه وسط ایوان باقی بماند. این تخت از 65 قطعه مرمر بزرگ و كوچك تشكیل شده و توسط میرزا بابای شیرازی نقاشباشی طراحی شده و استاد محمد ابراهیم اصفهانی، سرپرستی حجاری آن را به عهده داشته است.

 حوضخانه
عمارت حوضخانه در طبقه همكف تالار عاج قرار دارد و از بناهای دوره ناصرالدین شاه قاجار محسوب می‌شود و به اتاق تابستانی شهرت داشته كه آب قنات شاهی پس از ورود به داخل آبنمای آن به حوض‌های حیاط كاخ گلستان می‌رسیده است.

  تالار عاج یا سفره‌خانه
این تالار آخرین‌بار در زمان ناصرالدین شاه شاهد تغییرات ظاهری شد و به محل نگهداری هدایای پادشاهان خارجی اختصاص پیدا كرد و بعدها در دوازدهمین سال سلطنت رضاشاه پهلوی محل ضیافت مهمانان خارجی شد. یك نقاشی آبرنگ كه توسط محمودخان ملك‌الشعرا كشیده شده در كاخ گلستان وجود دارد كه نمای خارجی تالار عاج یا سفره‌خانه را قبل از بازسازی نشان می‌دهد.

 تالار سلام
این تالار در ضلع شمالی كاخ گلستان قرار دارد و به طور مستقیم زیر نظر ناصرالدین شاه قاجار بنا شده است. وی پس از نخستین سفر خود به اروپا كه در سال 1290 هجری صورت گرفت، با دیدن موزه‌ها و گالری‌های بزرگ در كشورهای غربی تصمیم گرفت موزه‌ای شبیه موزه‌های اروپا در ارگ شاهی بنا كند. به همین دلیل نیز عمارت خروجی ارگ را خراب كرد و در سمت شمال غربی و در جوار تالار عاج، بناهایی ساخت كه كاخ گلستان جدید نام گرفت كه تالار آیینه، سرسرا و اتاق موزه از جمله این بناها هستند و توسط حاج ابوالحسن معمارباشی مشهور به صنیع‌الملك ساخته شده‌اند.

این تالار در زمان سلطنت پهلوی به منظور تشریفات رسمی مورد استفاده قرار داشته و تاجگذاری محمدرضا شاه نیز در این مكان برگزار شده است.

تالار آیینه
تالار آیینه جایگاهی وسیع و چهارگوش است كه سقف و دیوارهای آن آیینه و بلوركاری شده و شهرت عمده آن علاوه بر تزئینات آن، بیشتر به دلیل نقاشی معروف كمال‌الملك غفاری است كه سال 1309 هجری قمری از این تالار ترسیم كرده و اكنون نیز در كاخ گلستان در معرض نمایش قرار دارد.

همچنین تخت طاووس كه به وسیله نادرشاه افشار به ایران آورده شده بوده نیز در این تالار قرار داشته كه پوشش خارجی آن از طلا بوده و سنگ‌های قیمتی زیادی روی آن كار شده بوده كه برخی از زمردهای آن حجم فوق‌العاده زیادی داشته‌اند. در بالای پشتی این تخت، خورشیدی از برلیان و در كنار آن نیز دو طاووس از برلیان خودنمایی می‌كرده و بعدها به موزه جواهرات انتقال پیدا می‌كند.
 
شمس‌العماره
این بنا پس از نخستین سفر ناصرالدین شاه قاجار به فرنگ، با معماری ایرانی و اسلوب فرنگی با محاسبه زیرزمین آن در هفت طبقه ساخته شده و نام دیگر آن نیز عمارت خورشید است. ساخت این بنا سال 1282 هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار آغاز شده و طراحی آن به همت دوستعلی‌خان معیرالممالك صورت گرفته و معمار آن نیز استاد علی محمد كاشی بوده كه سال 1284 هجری قمری به پایان رسیده است.

 خلوت كریم‌خانی
خلوت كریم‌خانی یا جلوخان سال 1173 هجری قمری احداث شده است. در گوشه شمال غربی محوطه كاخ گلستان و دیوار به دیوار تالار سلام، به صورت یك ایوان سه‌دهنه سرپوشیده وجود دارد و همان‌گونه كه از نام آن مشخص است مربوط به دوران سلطنت كریم‌خان زند می‌شود.

 این بنا بخشی از اندرون خانه كریم‌خان زند به شمار می‌رفته و در وسط آن نیز حوضی كوچك وجود داشته كه آب قنات شاهی از آبنمای آن بیرون می‌آمده و در باغ جاری می‌شده است.

در این محل نیز یك تخت مرمر قرار دارد كه بسیار كوچك‌تر و ساده‌تر از تخت مرمر اصلی است. خلوت كریم‌خانی یا جلوخان، راه عبور از اندرون و باغ گلستان به دیوانخانه و تالار تخت مرمر بوده، ولی در زمان ناصرالدین شاه كه بنای جدید تالار سلام ساخته می‌شود، قسمت اعظم آن تخریب شده و به سبب تغییر وضع ساختمان‌ها، این معبر مسدود می‌شود.

این مكان بخشی از كاخ گلستان است كه ناصرالدین شاه علاقه زیادی به آن داشته و اغلب اوقات در آنجا خلوت می‌كرده و به قلیان كشیدن می‌پرداخته است.
 
موزه مخصوص
این عمارت در ضلع شمالی كاخ گلستان و در طبقه زیرین تالار سلام قرار دارد كه در حقیقت بخشی از زیرزمین نخستین موزه ایران محسوب می‌شود كه توسط محمد ابراهیم‌خان معمار باشی ساخته شده است. این مكان از زمان سلطنت ناصرالدین‌شاه قاجار تا پایان این سلسله به نگهداری و انبار چینی‌آلات و نقره‌هایی اختصاص داشت كه سلاطین كشورهای اروپایی به ایشان هدیه داده بودند.

این مكان در زمان محمدرضا شاه پهلوی به موزه مخصوص تبدیل شد و كلیه هدایای پادشاهان اروپایی به این محل انتقال پیدا كرد. از دیگر اشیای قیمتی كه در این موزه وجود دارد می‌توان به زره شاه اسماعیل صفوی، تیر و كمان نادرشاه افشار، ساعدبند و مهر فتحعلیشاه قاجار، تاج آغامحمد‌خان قاجار و... اشاره كرد.
 
نگارخانه
نگارخانه در ضلع شمالی كاخ گلستان و بین خلوت كریم‌خانی و موزه مخصوص واقع شده و محل به نمایش گذاشته‌شدن گنجینه نفیس تابلوهای نقاشی هنرمندان دوره قاجار است كه در آن سیر تحول نقاشی ایران و آثار هنرمندان مشهور این دوره تاریخی دیده می‌شود.